Autochtonen weten niet hoe ze met allochtonen om moeten gaan. Dit resulteert in krampachtige communicatie en - zeker sinds 11 september - in grimmige wij/zijdiscussies. Intercultureel communicatieadviseur Evelien van Asperen wil liever de discussie aangaan. Waarom sla jij je vrouw eigenlijk?
De Nederlandse Willem vraagt zich af of hij Mohammed in de kroeg wel of geen pilsje aan mag bieden. Mohammed wordt verondersteld moslim te zijn en volgens de islamitische leer mogen moslims geen alcoholische dranken nuttigen.
Dit is een casus uit het proefschrift Interculturele communicatie & ideologie van Evelien van Asperen waarop ze 28 februari promoveert. Een voorbeeld van krampachtige communicatie, zo stelt de communicatieadviseur, werkzaam bij het Utrechtse kenniscentrum voor vluchtelingen en gezondheid Pharos. Waarom vraagt Willem niet gewoon wat Mohammed wil drinken? Blijkbaar heeft hij zich verdiept in de islam, maar hindert deze kennis hem. Cultuurkennis, zo betoogt Van Asperen, draagt weliswaar bij tot een bredere kijk op de wereld, maar verbetert niet per definitie de communicatie.
Integendeel, het cultuurverschil wordt vaak gebruikt als verklaring, als 'cultuurexcuus'; het hoort nu eenmaal bij hun cultuur. In haar onderzoek trekt Van Asperen fel van leer tegen dit cultuurrelativisme, de grondslag van de heersende interculturele ideologie die een belemmerende en ineffectieve werking heeft op interculturele communicatie.
Cultuurrelativisme staat voor 'gelijkwaardigheid van culturen'. Wat is daar mis mee?
"Het cultuurrelativisme was een reactie op het eurocentrisme van het kolonialisme. Laat de mensen in de koloniën met rust met hun eigen cultuur, geef ze het recht op een eigen bestaan. Goede bedoelingen met negatieve consequenties. Nederlandse sociologen en andere wetenschappers namen het antropologisch cultuurconcept over zonder er kritisch naar te kijken, terwijl de context hier totaal anders is. Een multiculturele samenleving houdt in dat we met elkaar praten en zo samen de samenleving inrichten. Antropologen en anderen uit de multiculturele wereld proberen vaak nog de tolerantie en cultuurvrijheid in ere te houden. Op zichzelf vind ik dat ook. Mensen met verschillende culturele waarden leven kriskras door elkaar en beïnvloeden elkaar. Maar wanneer je alle verschillen cultuurbepaald noemt en daar niet over wil praten, dan sluit je ook de weg voor communicatie met de andere cultuur af. "
In uw proefschrift legt u een casus aan de ondervraagden voor: een Afrikaanse vluchteling in Nederland weigert door een vrouw geholpen te worden 'omdat dat niet kan volgens zijn cultuur.' De helft antwoordde 'etnocentrisch' (zo gaat dat hier niet), de andere helft 'relativistisch'(respect). Slechts één persoon gaf een 'wenselijk' antwoord.
"Die persoon was bereid de confrontatie aan te gaan over een tegenstrijdigheid. Jij komt hier omdat je buitengesloten bent door machtsmisbruik en nu sluit je zelf iemand uit. Hoe zit dat, leg me maar 's uit waarom je dat doet. Door zo'n discussie ben je al bezig met een relatie op te bouwen."
Wij gaan de confrontatie niet aan en durven niet te discussiëren met de andere cultuur. Dat is volgens u de bron van zowel cultuurrelativisme als monisme; het etnocentrische wij/zijdenken. Sinds 11 september overheerst het monisme. Hoe verklaart u dat?
"De ideologie is hetzelfde gebleven, maar is van een relativistische in een monistische variant overgegaan. In het cultuurrelativisme gaan we ervan uit dat mensen uit een andere cultuur recht hebben op andere gewoonten en dat wij die moeten tolereren. Op het moment echter dat er problemen komen, gaan de waarden met elkaar botsen. Dat gebeurde in New York. Na de instorting van de Twin Towers voelde men zich heel nadrukkelijk bedreigd door mensen met een islamitische achtergrond. Plotseling verdwijnt dan de tolerantie en slaat die om in intolerantie. Het wordt een machtsstrijd op wij/zijniveau."
Welke invloed hebben de gevolgen van 11 september op uw onderzoek gehad?
"We moeten een sfeer creëren waarin je kunt zeggen wat je denkt, zowel positieve als negatieve zaken. Vóór 11 september was het politiek incorrect om kritiek te hebben op bijvoorbeeld een Marokkaan vanwege zijn afkomst. Nu is het andersom. Als een groepje Marokkanen voor een criminele daad wordt opgepakt, spreekt men al snel over alle Marokkanen. Dat zie je ook terug in de communicatie, in het dagelijks leven, maar ook in de media. Het is vreselijk wat sommige allochtonen op straat te horen krijgen. Er zijn veel verwijten en is er maar nauwelijks toenadering."
Een van uw conclusies is dat er geen wezenlijk onderscheid bestaat tussen 'gewone' en interculturele communicatie.
"En toch praten we anders tegen allochtonen. Ze worden ontzettend verbijzonderd. Als ik lezingen hou of scholingen en er zitten allochtonen bij, en ik heb het over het wat ik noem 'het marsmannetjeseffect', iets vreemder maken dan vreemd, dan zie je ze meteen knikken. Ze bevestigen dat ze worden verbijzonderd in een gesprek. De meest voor de hand liggende vragen worden niet gesteld, zoals in het geval van het pilsje bij Willem en Mohammed. Het heeft vooral iets van 'ik word niet serieus genomen'."
We zijn bang om te discrimineren.
"Uit de vijfenzestig diepte-interviews die ik gedaan heb blijkt dat vijftig procent van de ondervraagden bang is om te discrimineren: stel je voor dat ik iemand beledig! Daardoor worden mensen krampachtig en worden gesprekken ineffectief."
Publicist Mohammed Benzakour betoogde onlangs juist dat beledigen of stigmatiseren helemaal niet zo'n probleem is. Het is juist goed voor het gevoel van eenheid en trots.
"Dat lijkt me een omgekeerde redenatie. Ik heb bovendien helemaal niets met nationale of culturele trots. Het werkt altijd escalerend als mensen op hun trots gaan zitten. Zelfvertrouwen is veel belangrijker. Ik zou trots zijn op een multiculturele samenleving waarin kloven juist verdwijnen en niet door trots worden vergroot."
U besluit uw onderzoek met een alternatief voor de heersende interculturele ideologie, een 'communicatief moreel universalisme', met daarin een grote rol voor bovenculturele waarden als rechtvaardigheid en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
"Zo'n alternatief moet voorkomen dat mensen worden opgesloten in 'hun cultuur'.Voor de multiculturele samenleving hebben we amper regels die werken, dus we moeten iets zoeken waar we ons aan kunnen toetsen, een soort universele moraal. Cultuur wordt altijd geassocieerd met normen, waarden en ideeën. Ik heb geprobeerd aan te sluiten bij een bestaande moraal, de mensenrechten. Maar deze staan op gespannen voet met de heersende interculturele ideologie, omdat deze cultuur als soeverein beschouwt. Cultuur biedt echter geen enkele garantie dat mensenrechten niet geschonden worden."
Een nieuw geluid in het minderhedendebat.
"Ik hoop dat het een stimulans is. De critici van de ideologie komen weinig in het nieuws, in tegenstelling tot zoals publicisten als Paul Scheffer en Paul Cliteur die van ideologisch jargon gebruik maken. Cliteur is weliswaar ook iemand van de mensenrechten, maar hij eigent ze zich toe; de basis voor een wij/zijrelatie. Je creëert een superioriteitsgevoel op basis van ethiek. Er is geen enkele reden om mensenrechten te koppelen aan het Westen. Ook in Nederlandse in asielzoekerscentra. Mensen zitten met veel te veel mensen in veel te kleine ruimtes en moeten jarenlang wachten voordat ze te horen krijgen of ze mogen blijven."
Als een aanleiding tot uw onderzoek schetst u - boos - een voorbeeld van schendingen van mensenrechten met vervolgens de reactie van 'de cultuurrelativist'...
"Het dateert van een tijdje geleden. Ik was net terug uit Zuid-Amerika waar ik de vreselijke effecten had gezien van hoe Indiaanse vrouwen geslagen werden. Ik studeerde antropologie en we hadden een discussie. De vraag was; vind je het goed dat je Marokkaanse buren hun kinderen slaan? Mag dat omdat ze van een andere cultuur zijn? Waarop een andere student zegt: het is toch bekend dat Indianen hun vrouwen slaan en dat dit een teken van liefde voor die vrouwen is. Het slaan van vrouwen werd verdedigd op basis van zo'n ideologie. Dat vond ik weerzinwekkend."
Geen opmerkingen:
Een reactie posten