interview Jan Pronk

Gepubliceerd: 3 april 2003

Pax Americana stok in de wielen VN

Ex-minister van Ontwikkelingssamenwerking en VROM Jan Pronk nam deel aan een UvT-conferentie over globalisering en de rol van internationale instituties. Univers sprak met Pronk - nog steeds VN-gezant - over de oorlog in Irak en de gevolgen voor de Verenigde Naties. Deze oorlog maakt een internationaal systeem zo kapot dat je geen grote vraagstukken meer op kunt lossen, bijvoorbeeld Israël en de Palestijnen."

door Dieter van den Bergh

"De globalisering heeft geleid tot globale apartheid. Als je behoort tot de Westerse middenklasse, heb je toegang tot de moderne wereld, je bestaat. Zo niet, dan besta je niet en heb je geen perspectief. 2,3 Miljard mensen hebben niet eens een veilige plek hebben om te schijten. Wij hebben de bronnen ingepikt; water, energie, vruchtbare grond, medicatie. We drogen de armen uit, beschouwen ze als inwisselbaar. Er is medicatie voor alle Afrikaanse hiv-patiënten, but we do not care." Aldus PvdA-prominent Jan Pronk, bevlogen en emotioneel zoals we hem kennen, tijdens het slotdebat op 28 maart van de lustrumconferentie Sustainable ties in the information society. Hij ging in debat met drie andere global players: Rijkman Groenink (voorzitter ABN Amro), Susan George (vice-president Association for Taxation of Financial Transactions to Aid Citizens/ATTAC) en professor Pieter Winsemius (WRR-lid en bijzonder hoogleraar aan de UvT). De internationale rechtsorde (met het VN-systeem als ruggengraat) heeft gefaald, vindt Pronk. "Het uitgangspunt van 'globale veiligheid' is een exclusieve veiligheid voor de middenklasse. Veiligheid is universele bescherming, niet alleen voor onze eigen mensen tegen systemen die we als potentieel gevaar beschouwen."

De internationale rechtsorde hapert, want de wereldleider VS opereert op eigen houtje. Zie Irak.

"Ja, dan heb je dus twee systemen, die beide naar een wereldorde streven. Irak was niet de enige discussie waarin de Amerikanen zeiden 'de VN moet onze doeleinden onderschrijven anders stappen we eruit'. Ook bij het klimaatverdrag in Kyoto, de ontwapeningsonderhandelingen, het Zeeverdrag en het Internationaal Strafhof zijn ze er eenzijdig uitgestapt. Vroeger was het een keertje niet meedoen, nu is het onderdeel van een filosofie."

Frustrerend?

"Zeker. Zelfs als je het met de Amerikanen eens bent, zoals over de perfiditeit van het Irakese regime, kun je het met ze oneens zijn als ze zich het recht toe-eigenen om zelf te beslissen wat er moet gebeuren, hoe en wanneer. Het is in strijd met de afspraken, onverantwoord en riskant: het schept precedenten. Irak was geen acute dreiging en ze hebben alternatieven nooit een echte kans gegeven. Ze vonden het zelfs jammer dat de inspecties enig succes leken te hebben. Ze veranderden voortdurend van motief. Ze praten nu niet meer over massavernietigingswapens, maar over regime changes."

Welke rol heeft 11 september gespeeld, denkt u?

"Een katalysator. Ruim voor 11 september kwam het isolationisme op met een neoconservatieve intellectuele stroming die sprak over evil empires en axes of evil. De Wolfowitzen en Rumsfelds kregen invloed. Toen Bush jr. aantrad sprak hij over de noodzaak bescheiden te zijn, om een buitenlandpolitiek te voeren die Amerika er juist van weerhield om zich overal mee te bemoeien. Hij doet precies het tegenovergestelde. Er is nog nooit zo'n kloof geweest tussen verkiezingsinzet en uitvoering. Irak is aan de strijd tegen het internationale terrorisme gekoppeld, zonder dat er een verband is aangetoond."

Volgens velen is het de VS enkel te doen om de olie.

"Het gaat in de eerste plaats om hegemonie, de Pax Americana. Je maakt datgene wat je beschouwt als een potentiële bedreiging van je eigen machtspositie preventief onschadelijk. Olie, een beetje. Ze hadden toegang tot olie, hadden ze ook gehouden door vriendjes met Saddam te zijn. Maar ze willen het beheersen, ook de toegang van anderen tot die olie. China bijvoorbeeld is een potentiële uitdagende macht."

Wat zijn de risico's van deze oorlog?

"Er komt een bloedbad. Verder de uitnodiging aan Saddam om - mocht hij ze hebben - massavernietigingswapens te gebruiken, een oproer onder grote bevolkingsgroepen die solidariseren met de gehate vijand, bijvoorbeeld in Nigeria en Indonesië, meer terrorisme en een uitermate instabiele naoorlogse situatie in Irak. Een ander gevaar is dat je een internationaal systeem zo kapot maakt dat je geen grote vraagstukken meer op kunt lossen, bijvoorbeeld Israël en de Palestijnen."

Wat waren de alternatieven geweest?

"De wapeninspecties - die goed liepen - voortzetten, waarnemers sturen, een vredesmacht, geconditioneerde opheffing van sancties, een volledige no-fly zone, safe havens en het internationale strafhof zou de elite kunnen opjagen. Maar beter was het geweest om een 'uithollingspolitiek' toe te passen: de lange weg, van onderaf, waarbij je internationaal veel politieke steun geeft aan de civiele samenleving. Zoals dat in Servië, Zuid-Afrika en Latijns-Amerikaanse dictaturen is gebeurd. Je moet een land niet in een hoek drijven zoals Irak, maar het opnemen in een proces van globalisering. Economisch gezien, maar zeker ook sociaal en cultureel. De samenleving van binnenuit bestoken met waarden in plaats van bommen zodat er een geleidelijke democratisering komt."

Democratisering is ook het doel van de VS in het Midden-Oosten.

"De Amerikanen praten over 'reconfiguratie van het Midden-Oosten'. Zelfs als ze dat oprecht menen, is het naïef. Het kan niet van buitenaf. Bovendien is een Westers model niet overal toepasbaar. Een democratie kan zonder politieke partijen, zonder verkiezingen, het is niet de enige methode voor democratisering. Dat is een groot gevaar van de globalisering; men wil overal dezelfde systemen, dezelfde regels opleggen. Dat is goed voor het bedrijfsleven, maar je kunt de verschillen tussen landen wat betreft geschiedenis, tradities, cultuur en religie niet zomaar doorbreken."

Doe je dat toch, dan kweek je aversie.

"Zo'n oorlog creëert veel antagonistische gevoelens in de wereld. Het lijdt tot meer geweld en dus tot een verdere erosie van het systeem. Amerikanen denken dat ze dat allemaal het hoofd kunnen bieden met hun militaire en economische overmacht, maar die superioriteit zal hen weinig baten omdat het verzet aan de onderkant van de samenleving ongrijpbare guerrilla- en terrorisme-achtige vormen gaat krijgen. Ze werken dus niet eens in hun eigen belang."

Er wordt al volop gesproken over de wederopbouw. Is daarbij een rol weggelegd voor de VN?

"De VN moet zich tweemaal bedenken of ze wel een bijdrage willen leveren. Je maakt iets kapot, de VN maakt het weer heel. Daar is de VN niet voor in het leven geroepen. Ik vind het bijna onbegrijpelijk dat Kofi Annan nu al praat met Condoleezza Rice over de na-oorlogse rol van de VN, terwijl de oorlog nog niet afgelopen is, steeds escaleert, met steeds meer slachtoffers. Misschien moet je gewoon zeggen: we willen niet."

Betekent dat niet het failliet van de VN?

"Nee, er is eerst een nieuwe start nodig, een nieuw programma en afspraken, waarin de wereldleider niet kan kiezen voor multilateralisme à la carte. Onderhandel; 'op welke basis wil je terug komen naar het systeem en de regels accepteren?' Pick up the pieces en stug doorgaan heeft geen zin. Misschien heb je een shocktherapie nodig. Ik had het niet vreemd gevonden als Kofi Annan was afgetreden. Hij reageert als een topambtenaar, niet als politiek leider. Hij had kunnen zeggen; 'het systeem wordt nu zo ondermijnd, ik maak dat niet meer mee Washington. U wilt kennelijk twee VN's, daar pas ik voor.' Want dat is wat de Amerikanen willen. Sommige Amerikaanse topadviseurs zeggen het hardop; thank God, the UN is dead. Annan is niet zomaar een secretaris-generaal, zijn vertrek had waarschijnlijk ook in de VS een schokgolf veroorzaakt."

Wat vindt u, tot slot, van het standpunt van ons kabinet; wel politieke, geen militaire steun?

"Onbegrijpelijk. Als je iets politiek steunt, hoor je het ook militair te steunen. Tenzij je niet kan, maar Nederland wil niet. Dubieus. Je hoort geen steun te geven aan een coalitie die het wereldsysteem onderuit haalt. Hoe is het gelopen: er kwam een telefoontje van Powell naar De Hoop Scheffer en die was waarschijnlijk onder de indruk en heeft 'ja' gezegd. Zo is het gegaan. Het Kamerdebat vond plaats op datzelfde moment. De regering heeft de Kamer niet gevraagd 'zullen we'? Nee, we beslissen dat. Het is meer een kwestie van onervarenheid en domheid, dan van berekening. 'Ik wil niet voor Saddam kiezen dus moet ik bij de coalitie horen.' Een redenering die niemand volgt. België, Portugal, Griekenland, Ierland, Zweden, Oostenrijk, landen waartussen we niet hadden misstaan."

Uw partijgenoot Max van der Stoel vindt de oorlog weliswaar in strijd met het volkenrecht, maar moreel gerechtvaardigd.

"Interventie is moreel gerechtvaardigd, maar dan met z'n allen, zoals toen Irak Koeweit binnenviel. Hij legt zich neer bij een fait accompli, erg pragmatisch. Je zou ook kunnen zeggen: het is een eenzijdige beslissing, andere methoden zijn niet benut, het is juist niet moreel gerechtvaardigd."