Cultuurschok in Tilburg

Afgelopen zomer vond een 'culturele ravageslag' plaats in Tilburg. De Tilburgse Kunststichting (TKS) werd failliet verklaard, waardoor onder meer Theater De Vorst en beeldende kunstcentrum FAXX per direct dicht moesten. Een ernstige verschraling van het culturele aanbod dreigt.

De buitenkant van de monumentale villa aan de Willem II-straat is behangen met protestposters. Binnen is het akelig leeg en stil. Het nieuwe seizoen had vorige week moeten beginnen, maar De Vorst, centrum voor theater en dans, heeft haar deuren moeten sluiten. Een deel van de inboedel is al verhuisd, de repetitieruimtes en decorwerkplaats zijn ontruimd. Alleen op de bovenverdieping zijn nog enkele kantoren in gebruik. "De curator is gelukkig welwillend", zegt René Jagers in het theatercafé. "We mogen nog even blijven werken." Jagers was tot 1 augustus directeur van De Vorst. "Wil je iets drinken? De drankvoorraad moet toch op."

Theater De Vorst is per 1 augustus officieel gesloten, het programma werd geheel afgelast. Het enige vlakke-vloertheater van Tilburg behoorde samen met centrum voor beeldcultuur FAXX, cursuscentrum Duvelhok en de Kunstuitleen tot de Tilburgse Kunststichting, de TKS, die op 29 juni failliet werd verklaard. De Kunstuitleen krijgt een commerciëlere opzet, het cursusaanbod van het Duvelhok wordt meer over de wijken verdeeld, de tentoonstellingfuncties van FAXX worden elders ondergebracht. De stad krijgt een vaste ruimte waar jaarlijks zes grote exposities komen, waarvan één publiekstrekker. Daarnaast worden - door de stad verspreid - jaarlijks twaalf kleine tentoonstellingen georganiseerd. Theater De Vorst zou in januari een nieuwe start kunnen maken, maar dit is vooralsnog onzeker.

Het faillissement kwam voor De Vorst op een ongelukkig moment. Jagers: "We zaten op de goede koers. Het bezoekersaantal steeg de laatste vijf jaar met tien tot dertien procent per seizoen tot een kleine dertigduizend." De Vorst bood ook steeds vaker onderdak aan culturele instellingen van buiten, zoals universiteitstheater De Koffer, debatcentrum BrabantBalie en De Dag van de Filosofie. Dit jaar zou een samenwerking met Studium Generale beginnen. Deze moeten nu naar een andere plek uitzien.

Jagers verwijt de gemeente dat ze weinig daadkrachtig heeft gehandeld. "Er werd per september een doorstart beloofd, maar er bleek toch geen geld. Ze beseffen niet wat ze misschien weggooien. Docenten, cursisten en kunstenaars, ze vertrekken. Dit betekent een enorme kaalslag. Je schraapt de stad leeg van aankomend talent, terwijl je de kunstopleidingen nota bene in huis hebt." Tilburg heeft de Dansacademie, de Academie voor Beeldende Kunsten, het Conservatorium, de Academie voor architectuur en stedenbouw, de Rockacademie en in 2005 komt daar de academie voor Drama nog bij. Jagers: "Het soort theater dat De Vorst brengt gedijt heel goed in Tilburg, juist door al die vakopleidingen. Houdt dat dan in stand! Maar misschien wil de gemeente alleen 'breed' en 'laagdrempelig' zoals Festival van het Levenslied of houseparty's op de Heuvel. In Den Bosch bouwen ze - in schril contrast - een cultuurpaleis van veertien miljoen (De Verkadefabriek). Maar Tilburg is de culturele hoofdstad van Brabant, dan moet je er ook in investeren, voordat zo'n suffig Den Bosch met de eer gaat strijken."

PvdA-cultuurwethouder Hugo Backx vindt niet dat er sprake is van stilstand of afbraak. Integendeel. Hij verkoopt de actuele maatregelen juist als een versterking van het culturele imago van Tilburg. "In het college is nog 's benadrukt dat we de stad gaan ontzien wat betreft cultuur. De komende jaren wordt er niet bezuinigd op cultuur. Dat is een uniek standpunt. In veel grote steden, zoals Rotterdam en Amsterdam, wordt er fors beknibbeld op cultuur." Het geld dat vrijkomt bij de TKS, waarschijnlijk zo'n twee miljoen euro, zal worden aangewend voor een speciaal 'fonds voor culturele vernieuwing'. De concrete invulling is nog onbekend, maar het geld moet volgens Backx in elk geval ten goede komen aan jong talent, nieuwe initiatieven en nieuwe festivals. "Je moet geloven in je eigen kracht. Tilburg heeft een enorm aanbod van cultuur en cultureel talent, veel meer dan Den Bosch bijvoorbeeld."

Jong talent moet behouden blijven voor de stad vindt Backx, en daarom is het ook van belang dat De Vorst blijft. "De Vorst is een theater met veel potentie. Wat ze daar aan het doen waren, benaderde heel dicht wat wij zouden willen dat ze doen. Maar er zouden nog méér mensen moeten kunnen profiteren van wat daar gebeurt. Het heeft voor ons de hoogste prioriteit het pand te kopen zodat we de theaterfunctie kunnen behouden. Het zal echter wel een redelijke prijs moeten zijn, we kunnen niet alles opbrengen. De curator zal z'n overweging moeten maken."

René Jagers is blij met de positieve woorden van de wethouder, maar ziet de samenwerking in de praktijk nog niet direct slagen. Voorlopig zit hij met zijn veertig (vooral deeltijd-) collega's van De Vorst in de WW. Maar Jagers zit niet stil. Hij werkt al weken met een clubje medewerkers aan een 'reddingsplan', zodat zijn theater in januari 2005 weer open kan. In dit plan moet wel rekening gehouden worden met de nieuwe kwaliteitseisen van de gemeente. Die wil 175 voorstellingen in plaats van de circa 100 die De Vorst het afgelopen seizoen draaide. Maar dan wel voor een ton minder subsidie: vier in plaats van vijf ton. Bovendien toetst de gemeente nieuwe initiatieven op 'laagdrempeligheid' en 'cultureel (rendabel) ondernemen'.

Jagers heeft wel oog gehad voor die eisen, maar schreef vooral een plan 'voor wat wij als ideaal theater voor de stad zien.' "De Vorst moet een platform en werkplaats blijven voor jonge theatermakers en een culturele ontmoetingsplek. We zullen wel zelf meer geld in het laatje moeten brengen, bijvoorbeeld door het café beter te laten draaien en door met een diverser aanbod te komen, beter te behappen voor een breder publiek." Maar helemaal overstag wil Jagers niet. "Wij gaan natuurlijk niet programmeren voor het domste jongetje van de klas. Er komen meer voorstellingen voor specifieke doelgroepen zoals allochtonen en studenten en daarnaast bekende namen zoals Alex d'Electrique of Mugmetdegoudentand. Een trend die we overigens al in gang hadden gezet."

Voor De Vorst is het van levensbelang dat de gemeente het pand aankoopt. Jagers: "Als iemand anders het koopt, komt er vast geen theater. In het geruchtencircuit hoor je zelfs dat een baas van een hoerentent belangstelling heeft." Maar zelfs als de gemeente het pand koopt, is de kans groot dat er bij De Vorst flink gesaneerd zal worden. De gemeente wil het cursusaanbod en de horeca uitbesteden. Jagers waarschuwt: "Cultureel ondernemen lukt niet zonder cursussen en horeca. Juist met deze twee poten kunnen we zelf geld genereren."

Mocht het plan, dat door UvT-hoogleraar Internationaal Management Harry Barkema strategisch wordt begeleid, aangenomen worden, dan zou het theater in januari 2005 weer open kunnen gaan met een 'noodprogrammering'. Hoewel het hele seizoen 2004-2005 werd afgelast, kan volgens Jagers een redelijk deel nog worden 'teruggehaald'. Als er niet in januari of februari gestart kan worden, gaat ook het seizoen 2005-2006 verloren. Een seizoen moet vaak al een jaar van tevoren worden geboekt.

De Tilburgse kunstwereld heeft niets te vrezen, beweert Backx. Er zal niet bezuinigd worden. Wél zal er volgens de wethouder wat moeten veranderen aan de mentaliteit bij verschillende cultuurinstellingen. Er mag best publieksvriendelijker en commerciëler gedacht worden. "Ook al doet het pijn, een vernieuwingsslag is soms onvermijdelijk. Maar de ondergang van de TKS schept ook nieuwe kansen. Er zit niemand op een nieuwe kunststichting te wachten, maar er zal een overkoepelend orgaan moeten komen dat meer toekomstgericht is, meer gericht op de stad en verschillende doelgroepen. Commercie moet bij nieuwe initiatieven geen vies woord zijn."

Met de 'culturele ravageslag' na het faillissement van de TKS valt het volgens Backx reuze mee. "Het is even een moeilijke overbruggingsperiode. Het aantal kunstenaars dat naar andere steden vertrekt of vertrokken is, valt volgens mij erg mee. Ik zou in elk geval willen zeggen: 'ga niet lopen mensen, heb even geduld', er komt een beter cultureel aanbod voor in de plaats."

Tilburgse Kunststichting, 'onbestuurbare moloch voor de incrowd'

De Tilburgse Kunststichting (TKS) was de grootste speler in het culturele veld van Tilburg en beheerde Theater De Vorst, cursusruimte Het Duvelhok, De Kunstuitleen en tentoonstellingsruimte Faxx. Binnenkort zou de TKS dertig jaar bestaan vieren, maar eind juni werd de stichting failliet verklaard, na jaren van zwaar weer. Ongeveer 140 medewerkers, veelal deeltijders, verloren hun baan.

Anton van Kalmthout, UvT-jurist, was de laatste tien jaar bestuursvoorzitter van de TKS. "Tien jaar van problemen." Van Kalmthout vroeg zelf het faillissement aan. "Het grootste probleem was dat er niet publieksvriendelijk werd gewerkt. Het incrowdgehalte was hoog, de programmering pretentieus en de cursussen waren vooral voor de 'happy few'. De kunstenaar stond centraal, niet de doelgroep, het publiek uit Tilburg en omstreken. Het merendeel van de Tilburgers wist niet eens wat de TKS deed." De hoogleraar pleitte al jaren voor een meer laagdrempelig karakter. "Over laagdrempeligheid werd badinerend gedaan. Hoe meer mensen, hoe lager de kwaliteit van de kunst, zo werd gedacht. Die arrogante denkwijze heeft de TKS de kop gekost. Alsof je je als museum kunt permitteren geen mensen binnen te halen." Voor een 'oude garde' binnen de TKS, die er al vele jaren zat, was volgens Van Kalmthout alleen commercieel denken al een taboe. "Het was als vanzelfsprekend dat de gemeente subsidieerde, initiatieven naar nieuwe doelgroepen bleven uit. Subsidieafhankelijkheid werkt verlammend, zo is wederom gebleken. Op de kunstacademie krijg je tegenwoordig niet voor niets les in 'Hoe hou je je als kunstenaar financieel staande?' Cultureel ondernemen wil nog niet zeggen dat de kunst commerciëler moet worden."

"We hadden het misschien veel eerder moeten doen", zegt Hugo Backx, PvdA-cultuurwethouder. "We hebben de TKS keer op keer kansen gegeven, steeds weer extra geld erin gepompt in de hoop dat het goed kwam. Op een bepaald moment wordt het ongeloofwaardig." Er zal volgens Backx een nieuwe, overkoepelende organisatie moeten komen 'die flexibeler met de middelen omgaat'.

René Jagers, ex-directeur en de laatste jaren artistiek/inhoudelijk directielid van de TKS als vertegenwoordiger van De Vorst: "Misschien hebben ook wij op te grote voet geleefd, er liepen hier teveel mensen rond, maar het probleem was dat het nauwelijks te controleren was. We hadden nauwelijks kijk op de financiële situatie, wisten niet wat we op mochten maken. De TKS was een ondoorzichtig en star apparaat, een moloch die onbestuurbaar was geworden. Het is wel een opluchting dat we straks niet verder hoeven onder het juk van de TKS. Vroeg of laat had het toch anders gemoeten."

Laagdrempeliger? Reacties uit het kunstveld

Ernest Potters, van kunstencentrum Ruimte-X, oud-docent van de TKS: "Laagdrempeliger? Ach, je moet niet iets plats neerzetten om maar zoveel mogelijk publiek te krijgen. Een kunstenaar of organisatie moet in zijn straatje, of dat nou levenslied of beeldende kunst is, altijd z'n uiterste best doen om hoogstaande kunst te maken en tegelijkertijd een zo groot mogelijk publiek te trekken. Het kunstklimaat in Tilburg was in optima forma. Dit is een harde klap. Ik hoop dat er nu snel gehandeld wordt, met name door de gemeente, zodat de schade beperkt blijft. De discussie moet nu niet primair over de locatie gaan, maar over wat we hier in Tilburg moeten met de kunst en het geld dat ervoor is? Gebruik wat je al in Tilburg hebt, werk op projectmatige basis met de stad als podium."

Koen Delaere, beeldend kunstenaar: "Ik zal niet veel missen aan de TKS. Faxx was geen erg spannend podium, zeker niet vergeleken met de Pont. Ik hoop dat ze nu iets gaan doen aan het atelierbeleid. Ik ben tien jaar afgestudeerd en zit al in mijn achtste atelier. Je kunt moeilijk aan betaalbare atelierruimte komen, en als je er één hebt moet je er weer uit. 'Het moet laagdrempeliger' is makkelijk gezegd, de gemeente zal de kunstenaar toch tegemoet moeten komen. Als ik mijn atelier moet huren voor bedrijfsprijzen worden mijn werken duurder en koopt niemand het meer."

Tom America, allroundkunstenaar en promotor van Tilburg Cultuurstad: "Voor de Tilburgse cultuur is dit het beste. De TKS ontbeerde de dynamiek die de Tilburgse kunstscene juist zo kenmerkt. 'Laagdrempeligheid' en 'cultureel ondernemen' zegt me niets, het zijn technologische kreten. Kunst komt uit het hart, het spreekt iemand aan of niet. Je moet niets verordonneren vanuit het bestuur, de kracht moet vanuit de straat komen."

Boy Jonkergouw (29), acteur/maker van Koning Carlos: "De Provincie wil ons nu subsidie geven, maar ons ideale podium zijn we kwijt. Op deze manier raakt Tilburg zijn gezelschappen kwijt. Komend weekend hadden we een voorstelling moeten spelen in De Vorst, maar we hebben nog steeds geen alternatieve plek in Tilburg gevonden. In februari hadden we een première gepland in De Vorst, maar we gaan natuurlijk niet het risico lopen dat we straks geen première hebben. We zijn nu noodgedwongen aan het kijken in Den Bosch en Eindhoven. Ook moeten we 1 december uit ons kantoor op De Vorst. De gemeente verwacht van ons 'cultureel ondernemerschap', maar nu worden we zomaar uit ons kantoor gezet, dat vind ik nog het meest rücksichtsloze.

Alledrie de spelers van Koning Carlos zijn op de Vorst begonnen met toneelcursussen. Nu wil de gemeente die naar buurthuizen verplaatsen, maar tussen de hobbyisten in een buurthuis staan die twijfelden tussen toneel of Afrikaanse dans is heel iets anders dan al kennismaken met een theater, met professionele docenten die heel streng en gedisciplineerd werkten. Veel cursisten stroomden door naar de toneelacademie. De betrokkenheid van De Vorst was enorm. Het personeel werd niet gedreven door de bezoekersaantallen maar door enthousiasme als er jonge mensen waren met talent. Bij het opstarten van Koning Carlos zijn we heel erg gesteund; we mochten gratis van kantoorruimte en repetitieruimte gebruikmaken. Er liepen altijd professionals rond die tips gaven over het licht, het geluid, het decor, vanalles."

Helma Melis (31), choreografe LaMelis, winnares Brabantse DANS-prijs 2003: "Voor mij was De Vorst een inspiratieplek, een plek om te zijn als mens, ik was er elke dag. Ik ben er voor het eerst als bezoeker gekomen en heb mijn allereerste kleine dansproductie tijdens L'Avventura laten zien. Sindsdien vonden al mijn premières in De Vorst plaats. Als ik na liep te denken over een volgend decor kon ik altijd overleggen met iemand van de techniek of naar Simon (Haen, decorbouwer, red.). Nu is er een gat gevallen op dansgebied in Tilburg, want de Muze heeft geen danscursussen en de lessen bij de muziekschool zijn heel anders dan die in een theater. Veel schoolser. Ik had vorig jaar een dansklasje van drie maanden en die vonden dat veel te kort; ze wilden dit jaar door. Dat houdt nu op. Het streven van de gemeente dat De Vorst meer publiek moet trekken is goed, maar de heftigheid en de manier waarop is dat niet; de gemeente beseft niet hoeveel mensen nu gedupeerd zijn.

Je hebt hier de dansacademie, alle jonge makers van Brabant zitten in Tilburg. Maar als die van school getrapt worden, kunnen ze nergens terecht want de schouwburg kom je als je jong bent echt niet zomaar binnen! Inmiddels loopt LaMelis goed, we krijgen subsidie van de Provincie. Wel is deze zomer mijn dansgezelschap verhuisd naar Den Bosch. Voor mij blijft Tilburg mijn thuisplek. De Tilburgse gemeente heeft mij wel een repetitielokaal aangeboden, maar Den Bosch kwam met een locatie die ik toch geschikter vond."